Bekende voorbeelden van zichtbare archeologische monumenten zijn hunebedden, grafheuvels, vliedbergen en resten van vroege verdedigingswerken zoals kasteelmottes. Zij danken hun bekendheid voornamelijk aan het feit dat zij zich (voor een deel) boven het aardoppervlak bevinden. De zichtbare archeologische monumenten vormen echter maar een klein gedeelte van het totaal.
Volop archeologische vindplaatsen
De oudste Nederlandse geschiedenis ligt grotendeels verscholen in de bodem, in de vorm van archeologische resten. Denk hierbij aan onder meer urnenvelden, funderingen, oude grachten gevuld met gebruiksmaterialen, ophogingen met daarin bouwmaterialen en voorwerpen, scheepswrakken en natuurlijk complete nederzettingen uit de steentijd, diep verborgen onder een dikke laag klei.
Deze sporen van menselijke bewoning en beschaving zijn op meer plekken aanwezig dan menigeen vermoedt. Zo ligt de bodem onder eigenlijk alle oude steden in Nederland vol met sporen van nog oudere bewoning.
Opgravingen
Veel plaatsen met archeologische resten zijn al eens bestudeerd door middel van een opgraving. Opgravingen spreken tot de verbeelding omdat zij de geschiedenis van de vindplaats laten zien. Vondsten zoals gebruiksvoorwerpen (of fragmenten daarvan) geven een indruk van wie er geleefd hebben, wat er gegeten werd en wat men gedurende de dag zoal deed. De mooiste en interessantste voorwerpen zijn te vinden in musea. Steeds vaker laten die hun collecties ook online zien. Een goed voorbeeld is de website www.geheugenvannederland.nl.
Het is niet nodig, maar bovendien niet wenselijk om alle archeologie in de huidige tijd op te graven. Een belangrijke reden hiervoor is dat er onderzoekstechnieken worden ontwikkeld waarmee we dan nóg meer over de geschiedenis van archeologische monumenten te weten kunnen komen. Een deel van het bodemarchief kan daarom beter bewaard blijven op de plek waar het zich al zo lang bevindt.
Archeologische monumentenkaart
In Nederland liggen tienduizenden archeologische vindplaatsen. Hiervan zijn er zo’n 13.000 op de Archeologische Monumentenkaart (AMK) geplaatst. Deze kaart is samengesteld door het Rijk en de twaalf provincies en bevat de vindplaatsen die behoudenswaardig worden geacht. Vindplaatsen worden gewaardeerd op basis van belevingswaarde, fysieke kwaliteit en inhoudelijke kwaliteit.
De AMK met daarop de bekende archeologie in Nederland
Terreinen kunnen de status archeologische waarde, hoge archeologische waarde of zeer hoge archeologische waarde krijgen. Archeologische rijksmonumenten – de vierde categorie – hebben altijd een zeer hoge archeologische waarde.
De AMK wordt bijgehouden door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in het -besloten- Archeologisch Informatie Systeem (Archis). Buiten de monumenten op de AMK kunnen ook gemeenten archeologische monumenten aanwijzen.
Samenhang gebouwde en archeologische monumenten
Er werd al aangestipt dat gebouwde en archeologische monumenten zich op eenzelfde plaats kunnen bevinden, zoals in oude steden. Van de ruim 60.000 gebouwde rijksmonumenten ligt ruwweg de helft op of middenin een archeologisch monument. Je kunt ook zeggen dat veel gebouwde rijksmonumenten een archeologische component hebben. Veel eigenaren en beheerders van de gebouwde objecten zijn zich daarvan overigens niet bewust.
Gebouwde rijksmonumenten op een archeologisch monument geen stads-of dorpsgezicht
Het hoge aandeel rijksmonumenten met ook archeologische waarde kan worden verklaard uit het feit dat archeologische monumenten soms een vrij groot gebied beslaan. Zo kan een grote groep oude stadshuizen in één archeologisch monument zijn gesitueerd. Maar ook als dergelijke vormen van samenloop buiten beschouwing worden gelaten, geldt nog altijd dat ongeveer een vijfde van de rijksmonumenten tevens in archeologisch opzicht van waarde is.
Archeologische inspecties
Een monumentenwachter werkt voor archeologie op een vergelijkbare manier als bij gebouwen. Samen met de eigenaren en beheerders zet hij zich in voor het behoud van alle archeologie in de bodem door het geven van praktische, uitvoerbare adviezen. De aangemelde monumenten worden regelmatig geïnspecteerd. De monumentenwachter bekijkt de veranderingen in het terrein en legt deze vast in een inspectierapport, aangevuld met praktische onderhoudsadviezen. Daarmee is er altijd een actueel beheeradvies beschikbaar.
Meer over gespecialiseerde archeologische inspecties